Teşhis etmek ne demek? Etiket değil, karar alma pratiği
Teşhis, bir durumu adlandırmaktan ibaret değildir; belirsizliği yönetme sanatıdır. Hekimin, psikoloğun, mühendisinin ve hatta veri analistinin ortak işi: verileri toplamak, varsayımları sınamak, olası nedenleri elemek ve sonuçtan doğan sorumluluğu taşımak. Peki neden bu kadar tartışmalı? Çünkü “adı koymak” aynı zamanda “ne yapılacağına kimin karar vereceği” sorusunu da yanıtlar. Teşhis, tedavinin kapısını açtığı gibi, sigortanın onayını, kurumun bütçesini ve toplumun bakışını da belirler. Provokatif soru: Teşhisinize itiraz edebilir misiniz; yoksa o artık sizin yerinize konuşan bir kimlik midir?
Teşhisin güçlü yanı: Risk azaltma ve yön belirleme
İyi bir teşhis, rastgele müdahaleyi durdurur. Ne yapılacağını, neyin yapılmaması gerektiğini ve hangi sonuçların makul olduğunu gösterir. Klinik pratikte doğru teşhis; gereksiz ilaçları, yanlış operasyonları, çakışan tedavileri önler. Psikolojide doğru teşhis; kişinin yaşantısını açıklamak, uygun desteğe erişmesini sağlamak ve hedefe yönelik müdahale tasarlamak demektir. Mühendislikte ise arızanın kaynağını saptayıp sistemsel hataları önleyerek maliyetleri düşürür. Yani teşhis, “kestirme” değil, “net rota”dır.
Zayıf noktalar: Belirsizlik, önyargı ve teşhis ekonomisi
Teşhis, eksik ve gürültülü verilerle verilir; bu yüzden hata payı taşır. Bazen semptomlar üst üste biner, bazen testler kusursuz değildir, bazen de insan faktörü devreye girer. Karar vericinin bilişsel önyargıları—onaylama yanlılığı, çerçeveleme etkisi, demografik kalıplar—etiketi sessizce etkiler. Bir diğer sorun da “teşhis ekonomisi”: Hangi teşhislerin fonlandığı, hangi kodların sigorta tarafından ödendiği ve hangi etiketlerin kurumsal performans ölçütlerine uyduğu… Tüm bunlar masum değil. Provokatif soru: Teşhisiniz tıbbi gereklilikten mi, yoksa sistemin finansal mantığından mı doğdu?
“Teshis etmek” sözcüğünün kültürel ve dilsel bagajı
Harf hatası, düşünce hatasına dönüşür mü?
“Teshis/teşhis” ikiliği masum bir yazım farklılığı gibi görünse de, dilin hassasiyeti düşüncenin keskinliğini etkiler. Sözcüğü doğru yazmak—teşhis—kavramın tarihsel ve bilimsel yükünü taşır. Sağlık dilinde küçük bir harf hatası, içerikteki özensizliğin işareti olabilir mi? Belki de tartışmamız gereken, sözcüğün “hızla etiketleme” çağında fazlasıyla kolay tüketilmesi.
Etiketin ağırlığı
Bir etiketi taşımak, tedaviye erişimi kolaylaştırırken damgalamayı da artırabilir. Psikiyatrik teşhisler örneğinde, bir yandan haklara kapı açılırken diğer yandan iş ortamında veya sosyal çevrede “basitçe sen böylesin” yargısı kalıcılaşabilir. Peki etiketi güçlendiren mi, kişiyi güçlendiren mi bir sistem istiyoruz?
Veri çağında teşhis: Yapay zekâ, algoritmalar ve gri alanlar
Model ne söyler, insan ne anlar?
Algoritmalar; görüntüleri, sinyalleri ve metinleri insan gözünden daha tutarlı okuyabiliyor. Ancak modelin çıktısı “hakikat” değil, olasılık dağılımıdır. Eğitim verisindeki önyargı, eksik temsil edilen gruplarda yanlış pozitif/negatif oranlarını şişirebilir. Yapay zekâ destekli teşhis, hız kazandırırken şeffaflığı ve hesap verilebilirliği de talep etmelidir. Provokatif soru: Klinik kararı kim imzalar—model mi, hekim mi? Hata kimin hatasıdır?
Fazla teşhis (overdiagnosis) ve fazla tedavi (overtreatment)
Görüntüleme ve tarama teknolojilerindeki hassasiyet artışı, “tesadüfi bulgu” patlaması yarattı. Her bulgu hastalık değildir; bazıları asla zarar vermeyecek varyantlar veya lezyonlardır. Fazla teşhis; gereksiz kaygı, gereksiz müdahale ve kaynak israfı doğurur. Sorulması gereken sert soru: “Erken yakaladık” dediğimiz her şey, gerçekten yakalanmaya değer miydi?
Teşhis süreçlerinin etik çatallanması
Onam, mahremiyet ve iktidar
Teşhis için veri toplanır; bu verinin kimde kaldığı, nasıl saklandığı, hangi amaçla paylaşıldığı başlı başına güç meselesidir. Dijital dosyalar—elektronik sağlık kayıtları, okul raporları, işyeri değerlendirmeleri—kişiyi takip eden gölge kimliğe dönüşebilir. Açık rıza, anlaşılır dil ve geri çekilebilir onam olmadan kurulan her sistem, kişi üzerinde kurumsal tek sesli otorite yaratır. Provokatif soru: Teşhisin sahibi kim—sen mi, sistem mi?
İkinci görüş kültürü ve itiraz hakkı
Teşhis, sorgulanabilir olmalıdır. İkinci görüşe erişim; coğrafi, ekonomik ve teknolojik eşitsizliklere takılmamalıdır. Karar süreçlerinin dökümü (hangi veriye, hangi kılavuza, hangi varsayıma dayanıldı) kişiye açık olmalı; itiraz mekanizmaları çalışır olmalıdır. Şeffaflık, teşhisi güçlendirir.
Teşhisin alanlar arası yankısı: Tıp, eğitim, hukuk, teknoloji
Eğitimde teşhis: Etiket mi, destek planı mı?
Öğrenme güçlüğü veya dikkat farklılığı etiketleri, uygun araç ve müfredat uyarlamaları için kritik olabilir. Ancak etiket; çocuğun potansiyelini dar bir kategoriye hapsetmemeli. Teşhisin çıktısı “müfredat tasarımı”na dönüştüğünde değer kazanır.
Hukukta teşhis: Sorumluluğun sınırları
Adli süreçlerde psikiyatrik veya tıbbi teşhis, cezai ehliyet ve tazminat kararlarını etkiler. Burada hata payı, sadece bireyin değil, kamusal adalet duygusunun da yükünü artırır. Bilirkişilik ile toplumsal beklenti arasındaki gerilim, teşhis kavramının siyasileştiği andır.
Teknolojide teşhis: Sistem arızasından örgütsel öğrenmeye
IT’de “root cause analysis” tanı koymanın kuzenidir. Amaç suçlu bulmak değil, tekrarını önleyecek öğrenmeyi kurmaktır. İnsan hatasını cezalandıran kültür, gerçek nedeni gizler; süreç ve tasarım hatalarını onaran kültür ise kalıcı çözüm üretir. Teşhis, öğrenme kültürüyle evlendiğinde değer kazanır.
Son sorular: Teşhis bizim için mi, biz teşhis için mi?
Teşhis etmek ne demek? Bir ihtimali adlandırmak ve o adla eylem planı kurmak. Peki ya şu sorular?
- Teşhis süreçlerinizde “neden değil, kime yarar?” sorusunu soruyor musunuz?
- Bir etikete sahip olmak, destek erişimini açarken özgürlüğünüzü daraltıyor olabilir mi?
- Algoritmalar hız kazandırırken, şeffaflık ve hesap verilebilirlik aynı hızda büyüyor mu?
- Fazla teşhis ile erken teşhis arasındaki çizgiyi kim, hangi risk iştahıyla çiziyor?
Cevap ararken unutmayın: Teşhis, başlangıçtır; kader değil. İyi sorulan sorular, iyi konulan teşhisten daha güçlüdür—çünkü eylemin yönünü değiştirir.